همزمان با ماه محرم و در ادامه هم افزایی دولت الهام علی اف و رجیب طیب اردوغان برای الحاق بخشی از خاک ارمنستان به اراضی باکو، خبرهای حاکی از تشدید فشارهای امنیتی دولت آذربایجان بر شیعیان این کشور است. «جمهوری آذربایجان»، از همسایه های شمالی ایران، بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در ۱۹۹۱م اعلام استقلال کرد. طی سالیان اخیر درآمدهای سرسام آور نفتی این کشور، با اصلاحات اقتصادی و اجتماعی همراه نیست و قدرت سیاسی در آذربایجان، ساختاری به ظاهر دموکراتیک دارد. این قدرت مطلقه بیش از دو دهه است که در دست خاندان علی اف قرار دارد.
دفاع خونین شیعه
آمارها نشان می دهد که حداقل ۹۶% مردم جمهوری آذربایجان را مسلمانان تشکیل می دهند که بیش از ۸۵% آنها شیعه دوازده امامی هستند. آذربایجان از منظر نسبت شیعیان، بعد از ایران دومین کشور شیعه نشین به شمار می رود؛ اما در چند دهه اخیر، با اعمال نفوذ آشکار صهیونیسم، دوباره محدودیت های زیادی بر ایشان اعمال شده است.
شیعیان آذربایجان از دیر باز به حفظ شعائر مذهبی و انجام فعالیت های دینی اهتمام داشته اند. در دوره های حاکمیت تزارها و شوروی، این تلاش ها به شکل مبارزات دینی بروز می نمود. این مبارزات اغلب به دلیل ماهیت استبدادی نظام های غیرمسلمان حاکم بر آذربایجان، پس از چند سال و با کشتارهای برنامه ریزی شده و وسیع دینداران و عالمان، خاموش می گشت. در ادامه نمونه هایی از این کشتارها و مقاومت شیعیان اشاره می شود: در اوایل دهه ۱۹۲۰م در پی آغاز نظارت های شدید کمونیستی و محو شعائر مذهبی به دستور لنین، ۸۰۰ عالمِ شیعی در آذربایجان شهید شدند که از این تعداد ۱۷ نفر از آنها در حوزه های علمیه نجف، قم و مشهد تحصیل کرده و دارای درجه اجتهاد بودند. برجسته ترین این مجتهدان شهید آیت الله سید عبدالغنی بادکوبه ای و آیت الله شیخ قدرت الله ابراهیمی بودند که به طرز فجیعی اعدام گردیدند.[۱]
در فاصله ۱۰ ساله (بین سال های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۹م) بیش از سیصدهزار نفر از مسلمانان/شیعیان جمهوری آذربایجان توسط تشکلات مخوف کمونیستی، قتل عام شدند. در این سال ها تعقیب علمای دینی که بیشتر آنها شیعه بودند، به طور جدی دنبال می شد؛ قرآن کریم به منزله یک «کتاب زیان آور» ممنوع بود و مساجد ویران و یا تبدیل به انبار، کلوپ، کتابخانه و یا مدرسه می شدند!
شیعیان و مسئله حاکمیت در گذر زمان
استقلال جمهوری آذربایجان در ۱۹۹۱م و تشکیل دولت ملی به دست شیعیان، فرصت مناسبی برای پیروان این مذهب بود تا از تنگنای نظام ضددینی شوروی بیرون آیند و به احیای مذهب خود همت گمارند؛ که در عمل خلاف آن تحقق یافت. با اختصاص بالاترین سهم از جمعیت به شیعیان و نیز داشتن اکثریت در قوم غالب (آذری ها)، حاکمیت و دولت نیز به طور یکدست و کامل در دست آنها (آذری های شیعه) قرار گرفت. حاکمیت در آذربایجان به شکل ریاستی در دست رئیس جمهور قرار دارد و رؤسای قوای دیگر نیز از حیث قومی و مذهبی شیعیان آذری هستند.
الهام علی اف، رئیس جمهور کنونی آذربایجان، پس از پدرش حیدر علی اف در سال ۲۰۰۳ م به قدرت رسید. وی در همه پرسی سال ۲۰۰۹ م، قانون اساسی این کشور را تغییر داد که بر اساس آن مادام العمر می تواند نامزد ریاست جمهوری شود! به ویژه پس از تکیه زدن وی بر کرسی ریاست جمهوری، بیشترین میزان نزدیکی سیاسی، اقتصادی، نظامی، اطلاعاتی و امنیتی آذربایجان با آمریکا و اسرائیل رقم خورده است.
تحلیلگران مسائل آذربایجان بر این باورند که پس از استقلال این جمهوری طی مدت ۵ سال اول، رشد و گسترش اندیشه های ایرانی در آن کشور بسیار درخور توجه بوده است. ارتباط آسان و روان شیعیان آذربایجان با ایران به ویژه مناطق آذری نشین، عامل مهمی بود که سبب تقویت روحیه مذهبی در شیعیان آذربایجان می گشت. سفرهای زیارتی شیعیان آذربایجان به ایران به ویژه مشهد مقدس و تحصیل طلاب علوم دینی این کشور در حوزه های علمیه ایران نیز سبب تحکیم جایگاه شیعه در آذربایجان می شد. اما به مرور، دوره افول و تضعیف فرهنگ دینی ـ اجتماعی شیعی ایرانی در این جمهوری آغاز شد. دلایل پیش آمدن چنین وضعیتی عموماً عدم همکاری دولت باکو در نتیجه تلاش های گسترده محافل غربی و صهیونیستی عنوان می شود. ضعیف بودن بنیان دینی مردم در اثر زیستن طولانی مدت در محیط ضددینی کمونیسم نیز از علل بروز این وضع برشمرده می شود.
علی رغم این تحول، علمای شیعه ایرانی هنوز جایگاه درخوری در کشور آذربایجان دارند. علاوه بر دیدگاه ها و تفکرات دینی ـ سیاسی رهبران جمهوری اسلامی ایران، دیدگاه های فقهی و سیاسی مرحوم آیت الله العظمی شیخ محمد فاضل لنکرانی، مرحوم آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی و آیت الله العظمی سیستانی، طرفداران مشخص خود را در آن کشور دارد.
چالش های پیش روی شیعیان
گروه های مسیونری مسیحی و یهودی بعد از توجه دولت باکو به اعطای آزادی فعالیت های دینی ـ مذهبی، گسترش درخور توجهی در کشور یافته اند. فعالیت این گروه ها که از نظر قانونی ثبت شده هستند، در کنار اهتمام دولت به بازسازی و احیای فعالیت مکان های مذهبی مسیحی و یهودی، نمود بارزی پیدا کرده است. «بنیاد سوروس» که توسط جورج سوروس شهروند آمریکایی یهودی تبار ـ و با دارا بودن شعبه های متعدد در کشورهای مختلف جهان ـ هدایت می شود، مهم ترین این گروه ها در آذربایجان به شمار می رود. این بنیاد در کنار تبلیغ دینی به اقدامات عام المنفعه مختلفی در این کشور دست می زند. هرچند بنیاد سوروس در آذربایجان به اندازه برخی دیگر کشورها نظیر گرجستان موفق نبوده است ـ که بدون شک اقدامات متقابل و افشارگری های شیعیان در این عدم موفقیت نقش داشته ـ ولی تاکنون در جامعه محدود آذربایجان چند هزار نفر از مسلمانان را از دین خود خارج کرده اند! پیروان «بهائیت»، «وهابیت»، «کریشنا»، «یهوا» و. .. نیز در آنجا پایگاه های رسمی دارند.
باید دانست که تسنن در آذربایجان تهدید اساسی برای تشیع نیست. بسیاری بر این باورند که اهل سنت آذربایجان در طول سال های استبداد ضددینی کمونیسم، اتحاد محکمی با تشیع ایجاد کرده اند که اثرات آن در احترام به مناسک مذهبی شیعیان مانند عزاداری های ماه محرم و... جلوه گر است.
متأسفانه در آمارهای جهانی جمهوری آذربایجان جزو ده کشوری است که بالاترین نرخ شیوع رشوه را دارد. این در حالی است که بر طبق ارقام رسمی، ۴۰% جمعیت روستایی این کشور زیر خط فقر زندگی می کنند.
اوضاع بد ازادی بیان در آذربایجان
بر اساس گزارش سازمان بین المللی «گزارشگران بدون مرز»، جمهوری آذربایجان از لحاظ آزادی مطبوعات در بین ۱۷۹ کشور، رتبه ۱۶۲ را در جهان داراست. این کشور در طول سال ۲۰۱۱ م و پس از آن یکی از مهم ترین مراکز اعمال فشار در برخورد با حق آزادی بیان و اندیشه بوده است. افزایش تحرکات اسلام ستیزانه/شیعه ستیزانه از جمله: بازداشت و مجازات روزنامه نگاران، خراب کردن خانه های مخالفان، دستگیری فعالان مذهبی و برخورد خشن دولت با برگزاری تجمعات مردمی، از مهمترین موارد نقض حقوق بشر در این کشور است. این کشور با ایده برگزاری مسابقات رقص و آواز اروپا با عنوان «یورو ویژن» سعی می کند علاوه بر کسب عایدات هنگفت مادی، شهرت جهانی نیز کسب کند! برگزاری این مسابقات نمونه علنی سرکوب اعتقادی و مذهبی مردم مؤمن این کشور است. البته ناسازگاری فرهنگی ـ مذهبی مسابقات اروپایی رقص با فرهنگ عمومی آذربایجان، و نیز دیگر سیاستهای ضد دینی از جمله ممنوعیت استفاده از حجاب در مدارس، تخریب مساجد و مراکز اسلامی و دستگیری و شکنجه علما و اعضای «حزب اسلامی آذربایجان» به دلیل فعالیت های مذهبی و دینی، راهپیمایی های اعتراض آمیز زیادی را در شهرهای مختلف این کشور برپا کرده است.
موحدیان: شکنجه و زندانی ۱۸۰۰ نفر از شیعیان فقط در سال ۲۰۲۳
دکتر احسان موحدیان کارشناس ارشد مسائل اوراسیا و تحلیلگر تحولات آذربایجان در گفت و گو با خبرنگارما در خصوص وضعیت جمعیت ۸۵ درصد شیعیان در دولت آذربایجان گفت: در سال ۲۰۲۳ حداقل ۱۸۰۰ نفر از مومنین شیعه در آذربایجان بازداشت، شکنجه و زندانی گشته‌اند. وی با بیان اینکه این افراد با اتهامات ساختگی و دروغین اعم از اتهام به اقدامات مسلحانه، جاسوسی برای ایران، واردات مواد مخدر از ایران، همدستی برای تغییر رژیم و... بازداشت شده‌اند. وی افزود: هنوز برای اکثر دستگیرشدگان دادگاهی تشکیل نشده است.
شیعیان به بهانه های واهی بازداشت می شوند
موحدیان با بیان اینکه تقریباً نیمی از دستگیرشدگان در ۲۰۲۳ افرادی هستند که هیچ فعالیت سیاسی علیه رژیم حاکم در آذربایجان نداشته‌اند و در هیچ یک از کمپین های اعتراضی چه در مجازی و چه در حقیقی شرکت نداشته‌اند گفت: حتی بعضی از شیعیان بازداشتی هم از جمله افرادی هستند که سعی در برقراری ارتباط حسنه با دولت داشته‌اند.
این کارشناس مسائل آذربایجان تصریح کرد: نکته مشترک تمام دستگیرشدگان اخیر رگ ضد صهیونیستی آنها و عدم ابراز دشمنی با جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. به گمان دولت آذربایجان اکثر دستگیرشدگان کسانی هستند می‌توانند در حوادث آینده در اطرافیان و محل زندگی خود تأثیرگذار باشند.
ایران هراسی با چاشنی نفوذ رژیم صهیونیستی
این استاد دانشگاه گفت: اقدامات ضد شیعی، ایرانهراسی و اسلام‌ستیزی، تحریف و جعل تاریخ و هویت، بازگشایی سفارت اسرائیل در باکو، دستگیری و شهادت شیعیان از طرف دولت آذربایجان از سال ۱۹۹۱ میلادی آغاز گشته است و از همان زمان رژیم باکو با ممنوعیت حجاب در اسناد رسمی و پاسپورت دشمنی خود را با مسلمانان علنی کرده است.
جنگ نرم خاندان علی اف علیه شیعیان
وی با تشریح اینکه؛ طبق اسناد رسمی برنامه مدون و جنگ نرم خاندان علیف بر علیه شیعه و ایران اندکی بعد از انقلاب اسلامی در دهه ۱۹۸۰ میلادی به منظور مقابله با نفوذ و صدور انقلاب توسط حیدر علی‌اف که دبیرکل آذربایجان و از ۵ نفر اصلی شوروی بود تقدیم مقامات شد ولی برای اجرا تا زمان فروپاشی موفق نشد و شوروی برنامه مقابله سخت با شیعه را ترجیح داد تصریح کرد: این برنامه بعد از سفر نتانیاهو در سال ۱۹۹۷ به باکو و دیدار با حیدر علی‌اف با حمایت رژیم صهیونیستی طی یک سند چند مرحله ای از سال ۲۰۰۰ با چشم‌انداز ۲۰۳۰ وارد فاز عملیاتی شد.
ابعاد زیرساخت‌های اسلام زدایی در آذربایجان
احسان موحدیان گفت: مهمترین مراحل این برنامه ها بعد آماده سازی زیرساخت‌های ترکیبی از سال ۲۰۰۹ در تلاش برای ممنوعیت پخش صدای اذان و حذف نمادهای اسلامی و شیعی در آذربایجان وارد فاز عملیاتی شد.وی با بیان اینگه از سال ۲۰۰۹ مرحله جدید اسلام‌ستیزی و شیعه زدایی و ایرانهراسی در آذربایجان شروع شد افزود: از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ پیش از ۳۰۰ نفر از شیعیان که روحیه مقاومت داشتند و در تجمعات اعتراضی شرکت کرده بودند دستگیر و به زندانهای طولانی مدت محکوم گشته‌اند.از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۶ پیش ۲۰۰ نفر از فعالان شیعه همراه با حاج طالع باقراف در نارداران و سرتاسر آذربایجان دستگیر و زندانی گشته‌اند.
بازداشت مدافعان حرم به جرم مبارزه با تروریسم
این استاد دانشگاه با اشاره به این رویداد که در سال ۲۰۱۸ هم حدود ۱۰۰ نفر در حوادث قیام مردم گنجه در حمایت از یونس صفراف (مدافع حرم و ضارب استاندار گنجه که مشهور به توهین‌کننده به مقدسات و امام حسین بود) بازداشت و زندانی گشته‌اند گفت: از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ هم حدود ۸۰ نفر از فعالان مقاومت شیعیان آذربایجان بازداشت و زندانی گشته‌اند. در اصل اکثر بازداشت شدگان برای جرایم ذیل ولی با اتهامات ساختگی و بدون ذکر جرایم اصلی بازداشت گشته‌اند.
آذربایجان به چه بهانه‌ای شیعیان را سرکوب می‌کند؟
احسان موحدیان با اشاره به جرائم ساختگی که دولت اذربایجان به بهانه انها شیعیان را بازداشت می کند گفت: این شیعیان به جرم اعتراض به ممنوعیت حجاب در مدارس و اسناد دولتی، اعتراض به تخریب مساجد در طرح همسان‌سازی مساجد شیعه، اعتراض به ترویج و تبلیغ فحشا و فساد جنسی در سطح دولتی و اعتراض به برگزاری رژه همجنسگرایان در آذربایجان، شرکت در تجمعات سیاسی علیه رژیم حاکم و سخنرانی و فعالیت در فضای مجازی و حقیقی، شرکت در جبهه مدافعان حرم حضرت زینب بر علیه تکفیری‌ها و صهیونیست‌ها و یا فعالیت در قرارگاه های و شبکه‌های مقاومت آذربایجان در روسیه، آذربایجان و اروپا ، برگزاری مراسمات عزاداری و هیئت های خانگی و برافراشته کردن پرچم اباعبدالله الحسین، به جرم راه‌اندازی و شرکت در تجمعات ضد صهیونیستی در فضای مجازی و حقیقی و سوزاندن پرچم رژیم جعلی اسرائیل ، به جرم دفاع و شرکت در جلسات دادگاه محبوسین سیاسی شیعه در آذربایجان، اعتراض به وضع اقتصادی شدید و انتخابات تشریفاتی و سیستم رشوه و اختلاس دولتی و شرکت در تجمعات سیاسی و مدنی، برگزاری مراسم بزرگداشت و ترحیم برای شهید حاج قاسم سلیمانی و به جرم دفاع از مقدسات و جمهوری اسلامی ایران در طول سی سال اخیر پیش از ۸۰ نفر از فعالان شیعه در آذربایجان یا با ترورهای خاموش و یا هنگام بازداشت و یا در زندان به دست دولت آذربایجان به شهادت رسیده‌اند.
منابع استفاده شده در مقدمه:
• سایت حوزه نت
• کتاب «هویت قومی در جمهوری آذربایجان» الیاس واحدی از انتشارات مؤسسه مطالعات بین المللی ابرار معاصر تهران؛
• پایگاه خبرگزاری اهل البیت(ع) ابنا؛
• پایگاه مجازی وضعیت شیعیان
بایرام بالجی، سرنوشت مذهب شیعه در آذربایجان بعد از فروپاشی شوروی، پایگاه اینترنتی:
نظر شما